3 maja 1791 roku – przyczynek do historii

Trwają obchody 221 rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja. W komentarzach związanych z tą rocznicą pojawiło się stwierdzenie, że był to zamach stanu. Szokujące? Czy prawdziwe? Właśnie. Nie jest to stwierdzenie odkrywcze. Napisał już o tym Paweł Jasienica w „Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Dzieje agonii”. Czy w związku z tym mamy się tej Konstytucji wstydzić? Na pewno nie! Gdyby nie przebiegłość i zdolność przewidywania tych, którym leżało na sercu dobro państwa polskiego, do uchwalenia konstytucji nigdy by nie doszło. Dlaczego?
Pod koniec XVIII wieku sejmy w Polsce były systematycznie zrywane przez posłów przekupywanych przez magnaterię i państwa ościenne. Umożliwiało to zawołanie „liberum veto” /nie pozwalam/. To w sposób doskonały przyczyniało się do dezorganizacji państwa. Praktycznie nie można było dosłownie nic zrobić. Najlepiej na tym wychodzili sąsiedzi Polski. Już w 1772 roku dokonali I rozbioru Polski.
Podejmowano próby przeciwdziałania postępującej degrengoladzie państwa. Jedną z nich był Sejm czteroletni (Wielki) - przedostatni sejm Rzeczypospolitej szlacheckiej, obradujący od października 1788 roku do maja 1792 roku. Zwołano go w celu zawarcia przymierza z Rosją, zwiększenia liczebności armii i przystąpienia u boku Rosji do wojny z Turcją.
Po ofercie sojuszu ze strony Prus Sejm odrzucił protektorat rosyjski i rozpoczął prace nad reformą państwa – ich efektem stała się Konstytucja 3 maja.
Uchwalenie konstytucji było poprzedzone wieloma pracami przygotowawczymi. Pierwszym sukcesem stronnictwa patriotycznego, do którego należał m.in. Hugo Kołłątaj autor tekstu konstytucji, było zniesienie Rady Nieustającej. W III 1791 roku uchwalono pozbawienie praw politycznych "gołoty" - szlachty nie posiadającej ziemi. Zniesiono podział na zajęcia miejskie i szlacheckie. Rady miejskie poddano pod nadzór władz centralnych. Miastom królewskim przyznano prawo wyboru 24 "plenipotentów" na sejmy, mieli oni prawo przemawiać w sprawach miast, handlu, przemysłu lecz nie mogli głosować. Zniesiono odrębność organów władzy w Polsce i na Litwie. Władzę ustawodawczą przyznano głównie izbie poselskiej, rolę Senatu znacznie ograniczono, gdyż odebrano mu inicjatywę ustawodawczą. Zniesiono liberum veto, uchwały miały zapadać większością głosów, zakazane zostały konfederacje.

Reformy sejmu:
- zwiększenie liczby wojska do 100 tysięcy,
- zniesienie Rady Nieustającej,
- utworzenie Komisji Wojskowej obojga narodów, przejęcie dóbr biskupich na potrzeby armii,
- opodatkowanie szlachty i duchowieństwa,
Tekst ustawy opracował potajemnie król wraz z grupą polityków i intelektualistów. Projekt wprowadzono pod obrady z naruszeniem zwyczaju sejmowego, podczas nieobecności większości posłów opozycyjnych.
Na mocy konstytucji Rzeczypospolita stawała się dziedziczną monarchią parlamentarną: zlikwidowano liberum veto, wolne elekcje i konfederacje. Konstytucja odwoływała się do oświeceniowych koncepcji suwerenności narodu i trójpodziału władzy, potwierdzała przewodnictwo szlachty, mieszczanom zapewniała prawa nadane wcześniej przez Sejm Czteroletni, chłopom gwarantowała opiekę rządu. Na mocy Konstytucji władzę podzielono na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. W ten sposób powstała monarchia konstytucyjna. Utrzymana była tolerancja religijna.
Obrady Sejmu zawieszono z powodu interwencji rosyjskiej w 1792 roku.
Konstytucja 3 maja przestała obowiązywać po 14 miesiacach od jej uchwalenia, w wyniku konfederacji targowickiej.